فرزندخواندگی یکی از نهادهای حقوقی است که به ویژه در قانون امور حسبی و قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست به آن پرداخته شده است.
این نهاد که به عنوان یکی از روش‌های حمایتی از اطفال و نوجوانان بدون سرپرست یا بدسرپرست شناخته می‌شود، به این معناست که با مجوز قانونی سرپرستی، مراقبت و تربیت کودکان و نوجوانان یاد شده به خانواده یا شخص داوطلب سپرده می‌شود.
فرزندخواندگی در حقوق ایران به دلیل آن که از منابع فقهی و شرعی گرفته شده است، مقررات خاص خود را دنبال می‌کند که قصد داریم به معرفی آن‌ها بپردازیم.
فرزندخواندگی، نهادی حمایتی
فرزندخواندگی به معنای ایجاد یک رابطه سرپرستی و مراقبتی بین طفل و شخص یا اشخاصی که وی را به سرپرستی گرفته‌اند می‌باشد. به همین سبب نیز باید فرزندخواندگی را یک نهاد حمایتی بدانیم.
توضیح آن که دولت هر کشوری وظیفه دارد شرایط مناسب و تا حد امکان برابر برای افراد اجتماع ایجاد نماید، به نحوی که نیازهای اولیه آن‌ها به نحو مناسبی تامین گردد.
به همین سبب است که قانون‌های متعدد والدین را نسبت به فرزندان ایشان تا سن رشد مسئول دانسته‌اند، اما در خصوص اطفال و نوجوانانی که فاقد سرپرست هستند و یا سرپرست آن‌ها شرایط مناسب اعم از مالی یا اجتماعی یا رفتاری یا سلامتی نداشته باشد، دولت وظیفه حمایت از اطفال را به عهده خواهد داشت که از طریق سازمان بهزیستی به این وظیفه خود عمل می‌نماید.
اما حمایت سازمان بهزیستی فقط شامل تامین نیازهای اولیه اطفال و نوجوانان تحت سرپرستی نیست، بلکه وظیفه دارد که شرایط مناسبی را برای سرپرستی اطفال و نوجوانان توسط اشخاص واجد شرایط مهیا سازد، امری که در قالب فرزندخواندگی انجام می‌گیرد.
به همین سبب نیز در ماده اول از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست هدف از ایجاد نهاد فرزندخواندگی و سپردن سرپرستی کودکان و نوجوانان بدون سرپرست، تامین نیازهای مادی و معنوی کودکان و نوجوانان اعلام شده است.
در نتیجه هدف اصلی از ایجاد نهاد فرزندخواندگی در حقوق ایران حمایت مادی و معنوی از کودکان و نوجوانانی است که یا فاقد سرپرست هستند و یا سرپرست مناسبی ندارند. اما اینگونه نیست که هر شخصی که تمایل به قبول فرزندخوانده داشت اجازه و امکان قانونی داشته باشد، بلکه باید واجد شرایط مقرر قانونی بوده و نیز مراحل تعیین شده‌ای را طی نماید. در بندهای بعدی به این موضوعات پرداخته خواهد شد.
شرایط تایید سرپرستی
ماده ۱۴ از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، در خصوص شرایط و ویژگی‌هایی که داوطلبان سرپرستی از اطفال و نوجوانان باید دارا باشند سخن گفته است.
محتوای این ماده را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد، شرایط مالی داوطلب سرپرستی و شرایط غیرمالی داوطلب. البته طفل یا نوجوان نیز باید دارای شرایطی باشند که این موارد نیز اشاره خواهیم کرد.
شرایط مالی سرپرست
با توجه به اینکه هدف از ایجاد نهاد سرپرستی تامین نیازهای مالی و معنوی طفل و نوجوان تعیین شده است، طبیعی است که شخص سرپرستی یا شخصی که داوطلب سرپرستی است، باید از حداقل امکانات مالی که برای تامین طفل نیاز است برخوردار باشد.
البته به نظر می‌رسد که قانونگذار از این نظر سختگیری‌های بیشتری نسبت به وضعیت عمومی والدین به خرج داده است، به نحوی که در ماده ۱۴ از قانون یاد شده انتقال مالکیت بخشی از اموال سرپرست به فرزندخوانده به عنوان یک شرط ذکر شده است.
البته با توجه به اینکه رابطه نسبی بین طفل و والدین وی به سبب فرزندخواندگی ایجاد نمی‌گردد و به ویژه آن که فرزندخوانده از والدین خود ارث نمی‌برد، به نظر می‌رسد که این اقدام حمایتی قانونگذار اقدام حکیمانه‌ای باشد.
شاید به همین سبب است که به دادگاه صالح اجازه داده شده است که در صورت احراز شرایط مناسب والدین به نحوی که اعطای سرپرستی به مصلحت طفل باشد، انتقال مالکیت اموال را لازم اعلام نکند. ولی در هر صورت سرپرست ناگزیر است که تعهد به تامین کلیه هزینه‌های طفل در آینده را نیز ارائه نماید.
طبیعتا نیازهای مالی فرزندخوانده شامل کلیه مواردی است که برای زندگی عادی و روزمره مورد نیاز است و در اختیار فرزندان طبیعی نیز قرار می‌گیرد. به نحوی که شرایط مناسبی از نظر مسکن، خوراک و پوشاک در اختیار داشته باشد و نیز سلامت روحی و جسمی وی تامین شده و امکانات درمانی، بهداشتی و تحصیلی برای وی فراهم باشد.
به عنوان آخرین نکته باید اشاره کنیم که سرپرست ملزم شده است با تهیه بیمه عمر برای فرزندخوانده، تامین نیازهای مالی وی حتی پس از وفات سرپرست را نیز تضمین نماید.
شرایط غیرمالی سرپرست
ماده ۵ و ۶ از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست برخی شرایط را به عنوان پیش نیازی برای ارائه تقاضانامه سرپرستی مقرر کرده است که داوطلبان ضرورتا باید از این شرایط برخوردار باشند.
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات: با توجه به اینکه دین رسمی کشور اسلام است و آموزه‌های دینی و رعایت دستورات برای ادامه حیات اجتماعی ضروری است، به عنوان یکی از شرایط سرپرستی انجام واجبات و ترک محرمات قید شده است. البته که حکم تنها به واجبات و محرمات دینی محدود شده و اعمال و رفتارهای مکروه یا مباح را پوشش نداده است.
- عدم محکومیت جزایی موثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی: چنانچه شخص داوطلب به واسطه ارتکاب جرم محکومیت قطعی قضایی داشته باشد، به نحوی که از زمان اجرای حکم وی مدت زمان اعاده حیثیت نگذشته باشد و در واقع محکومیت موثر کیفری داشته باشد، نمی‌تواند به عنوان سرپرست درخواست نماید.
- تمکن مالی: تمکن مالی که پیش از این نیز بررسی شد به این معناست که شخص داوطلب بتواند از عهده تامین نیازهای مالی طفل یا نوجوان به نحو مطلوب و متعارف برآید.
- عدم حجر: محجور به شخصی گفته می‌شود که به دلیل عدم رشد یا سفه یا جنون نتواند از عهده مدیریت اعمال خود برآید. رشد که در مقابل صغر قرار دارد، با رسیدن شخص به ۱۸ سالگی محقق می‌شود.
در حالی که سفه و جنون وضعیتی مجزا از سن دارند. در حالت جنون شخص نمی‌تواند مصلحت خود را در کلیه اعمال مادی و غیرمادی تشخیص دهد و به عبارت ساده‌تر قوه تشخیص وی مختل است.
اما شخص سفیه تنها برای مدیریت مالی قدرت تشخیص مناسب ندارد یا به عبارت دیگر عقل معاش وی محل شک است.
در هر صورت شخصی که محجور است برای مراقبت به حمایت دیگری نیاز دارد و به همین سبب طبیعی است که نتواند نقش مراقب و سرپرست را برای اطفال و نوجوانان بازی نماید.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی: سلامت جسمی و روانی به معنای آن است که سرپرست بتواند از عهده تربیت و مراقبت از طفل یا نوجوان به نحو مطلوب و متعارف برآید.
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
- صلاحیت اخلاقی
- عدم ابتلاء به بیماری های واگیر و یا صعب العلاج
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
اشخاصی که کلیه شرایط یاد شده در بندهای ۹گانه فوق را داشته باشند می‌توانند درخواست سرپرستی خود را به مراجع صالح ارائه نمایند. اما این افراد باید در یکی از گروه‌های ذیل بگنجند.
- زوجین اعم از آن که فرزند نسبی داشته باشند یا خیر. البته چنانچه زوجین فرزند نسبی ندارند باید حداقل از ازدواج آن‌ها ۵ سال گذشته باشد مگر آن که به تشخیص پزشکی قانونی امکان باروری و فرزندآوری برای ایشان وجود نداشته باشد، یا اگر فرزندی دارند، ضروری است که حداقل یکی از زوجین بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد.
- خانم‌های مجردی که بالای ۳۰ سال سن داشته باشند. البته به بانوان مجرد تنها سرپرستی فرزندان اناث یعنی دختران کودک یا نوجوان سپرده خواهد شد.
با توجه به آنچه که در تبصره سوم از ماده ۵ آورده شده است، اولویت‌بندی برای تایید درخواست سرپرستی به این صورت است که در اولویت اولین زوجینی قرار دارند که فرزند نسبی نداشته باشند، پس از آن‌ها بانوان مجرد در اولویت دوم خواهند بود و سپس زوجینی که فرزند نسبی داشته باشند.
در نهایت آن که چنانچه داوطلبانی در سنینی مختلف وجود داشته باشد، اشخاصی که کمتر از ۵۰ سال سن دارند نسبت به اشخاصی که بالای ۵۰ سال سن دارند اولویت خواهند داشت.
شرایط طفل یا نوجوان برای اعطای سرپرستی مناسب باشد
با توجه به اینکه فرزندخواندگی با هدف حمایت از طفل یا نوجوان ایجاد شده است اما رابطه نسبی حقیقی بین طفل و سرپرست ایجاد نمی‌کند و فرض بر آن است که والدین حقیقی طفل و نوجوان بهتر می‌توانند از عهده تامین نیازها و تربیت طفل برآیند، شرایطی مقرر شده است که چنانچه طفل یا نوجوان از اقوام نسبی خود شخصی را در دسترس داشته باشد، نوبت به فرزندخواندگی نرسد.
این وضعیت‌ها با توجه به ماده ۸ از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست با شرح مشاوره رایگان حقوقی به ترتیب ذیل است:
- هیچ یک از والدین حقیقی یا جد پدری طفل یا نوجوان قابل شناسایی نباشند.
- هیچ یک از والدین حقیقی یا جد پدری طفل در قید حیات نباشند.
- بنا به حکم دادگاه صالح، با وجود آن که والدین یا جد پدری طفل یا نوجوان در قید حیات بوده و شناسایی نیز شده است، اما به دلیل شرایط مقرر قانونی به عنوان بدسرپرست تعیین شده و لذا سرپرستی طفل یا نوجوان به سازمان بهزیستی سپرده شده باشد. البته مشروط بر آن که از زمان حکم دادگاه حداقل ۲ سال گذشته باشد و شرایط سرپرستی والدین طبیعی احیا نشده باشد.
- نه تنها والدین و جد پدری بلکه هیچ یک از اقارب نسبی طفل یا نوجوان نیز شناسایی نشده باشند یا در قید حیات نباشند یا صلاحیت سرپرستی نداشته باشند یا تمایلی بر به عهده گرفتن سرپرستی طفل یا نوجوان نداشته باشند.
مراحل قبول فرزندخوانده
حال که با شرایط هر یک از والدین و فرزندخوانده جهت اعطای سرپرستی آشنا شدیم، نوبت به آن می‌رسد که با مراحل و اقدامات قانونی و اداری لازم جهت اعطای سرپرستی نیز آشنا شویم.
با توجه به اینکه در ماده دوم از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست امور مربوط به فرزندخواندگی به سازمان بهزیستی کشور اعطا شده است، طبیعی است که انجام امور و مراحل اداری و تشریفاتی لازم جهت دریافت سرپرستی طفل و نوجوان نیز باید از این مرجع آغاز شده و پیگیری گردد.
اما جالب است که بدانید که شروع فرآیند فرزندخواندگی از سازمان بهزیستی نبوده بلکه مطابق با ماده ۳ از قانون مذکور با درخواست دادن به دادگاه صالح برای اشخاصی که مقیم در کشور هستند و با سفارتخانه کشور یا دفاتر محافظت از منابع ایران در کشور محل اقامت، خواهد بود.
در نتیجه با وجود آن که مدیریت و نظارت و مراقبت از اطفال و نوجوانان بدون سرپرست و بدسرپرست با سازمان بهزیستی کشور است، لیکن اعطای سرپرستی با درخواست از دادگاه صالح و تایید دادگاه و صدور حکم سرپرستی از دادگاه انجام می‌گیرد. به عبارت دیگر سازمان بهزیستی در مراقبت از اطفال و نوجوان تحت سرپرستی، از حکم دادگاه تبعیت خواهد نمود.
مراحل جهت اعطای سرپرستی را با توجه به ماده ۱۱ از قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست به طریق ذیل معرفی می‌کنیم:
- در اولین گام شخصی که درخواست قبول سرپرستی دارد باید تقاضانامه‌ای به سازمان بهزیستی ارائه نماید. این تقاضانامه بیانگر اراده شخص از سرپرستی طفل و نوجوان است.
- سازمان بهزیستی نسبت به تقاضای ارائه شده اعلام نظر می‌نماید. به عبارت دیگر تصمیم‌گیری و اقدام و اجرا نسبت به تقاضانامه تقدیمی به سازمان بهزیستی نیست بلکه تنها اعلام نظر توسط این سازمان انجام خواهد شد.
- ارسال تقاضانامه توسط سازمان بهزیستی به دادگاه صالح در گام سوم قرار دارد. طبیعتا تقاضانامه مذکور باید به نظریه سازمان بهزیستی منضم شده باشد و ضرورتا باید طی حداکثر ۲ ماه از زمان دریافت تقاضانامه انجام گیرد.
- بررسی اولیه توسط دادگاه صالح که تقاضانامه سرپرستی و نظریه سازمان بهزیستی را دریافت کرده است. در این مرحله دادگاه تنها وجود شرایط مقرر قانونی را بررسی می‌کند و در واقع بررسی از نوع شکلی خواهد بود و نه ماهوی.
- سرپرستی آزمایشی شش ماهه که در صورت تایید اولیه تقاضانامه اعطا خواهد شد. به این طریق شخص داوطلب می‌تواند برای مدت شش ماه به عنوان سرپرست طفل یا نوجوان شناخته شود. طبیعتا امکان عزل سرپرست در صورتی که صلاحیت وی در این دوره شش ماهه تایید نگردد وجود خواهد داشت.
به نحوی که مطابق با ماده ۱۲ هر کدام از دادستان یا سازمان بهزیستی می‌توانند درخواست بازنگری در تایید سرپرستی و فسخ قرار سرپرستی موقت را از دادگاه رسیدگی‌کننده درخواست نمایند که در صورت تایید توسط دادگاه، سرپرستی موقت خاتمه خواهد یافت.
- صدور حکم سرپرستی توسط دادگاه به عنوان آخرین مرحله از تایید صلاحیت سرپرستان است که در صورتی اعطا می‌شود که پس از پایان دوران سرپرستی آزمایشی، دادگاه رسیدگی‌کننده شرایط سرپرستی را در ایشان فراهم و حکم سرپرستی را به مصلحت طفل تشخیص دهد. لازم به ذکر آن که حکم سرپرستی به هر دو سازمان بهزیستی و دادسرا ابلاغ می‌گردد.
- در نهایت آن که با توجه به حکم سرپرستی صادر شده، اداره ثبت احوال ملزم است که نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرست قید نماید.
همچنین برای طفل یا نوجوان تحت سرپرستی اسناد سجلی جدیدی صادر خواهد شد البته در قسمت توضیحات شناسنامه مفاد حکم سرپرستی ذکر شده و چنانچه والدین نسبی طفل شناسایی شده باشند، نام ایشان نیز درج خواهد گردید.
